2. DIO
POKAZATELJI GEOLOŠKO-EKONOMSKE OCJENE RESURSA UGLJA U REPUBLICI SRPSKOJ U FUNKCIJI NACIONALNE I KOMERCIJALNE ISPLATIVOSTI
ZP „RiTE Gacko a.d. Gacko
U najužoj vezi sa faktorima geološko-ekonomske ocene javljaju se i različiti pokazatelji, koji se mogu grupisati u naturalne, vrednosne i sintetske. Pokazatelji geološko-ekonomske ocjene su osnova za uporednu analizu i izbor prioritetnih ležišta za istraživanje i proizvodno aktiviranje ali koriste se i kod investiranja u prirodna bogastva, dugoročnog planiranja korišćenja mineralnih resursa, zatim kod utvrđivanja optimalnih investicionih varijanti u mineralnoj ekonomici. Postupak geološko-ekonomske ocene ležišta uglja može da pruži korisne podatke i kod konkretnog izražavanja ekonomske, socijalne i socijalno-političke efektivnosti geoloških istraživanja, specifičnih analiza sadašnjih i budućih troškova tih istraživanja, odnosno za potpunije sagledavanje i kvantifikaciju složenih izraza rudničke rente.
Naturalni pokazatelji
Imajući u vidu specifičnosti materije koja se obrađuje, posebna pažnja se posvećuje sledećim naturalnim pokazateljima geološko-ekonomske ocjene: rezerve uglja Republike Srpske, srednji kvalitet rezervi uglja, ukupni energetski potencijal resursa uglja u Republici Srpskoj, kapacitet proizvodnje i vijek eksploatacije.
Rezerve uglja sa prosječnim kvalitetom rezervi po ležištima se prikazuju sa stanjem 31.12. za godinu u kojoj se vrši geološko-ekonomsko ocjenjivanje.
Za proračun energetskog potencijala rezervi uglja Republike Srpske, E (10x Wh) koriste se sledeći parametri: m – masa rezervi (10xg), srednja donja toplotna vrijednost (kJ/kg), koeficijent prevođenja toplotne vrijednosti 1MJ u energetsku vrijednost 1kWh. Proračun energetskog potencijala izvodi se po sledećim formulama:
E (MJ)= m(10xkg) x DTE (MJ/kg);
1MJ = 1/3,6 (kWh) = 0,2778 (kWh);
E (10x kWh) = E (MJ) x 0,2778 (kWh).
Vijek eksploatcije na ležištima uglja (Gacko, Stanari i Ugljevik) posmatra se u funkciji količine eksploatacionih rezervi i planiranog kapaciteta proizvodnje prema zahtjevima tražnje za energetskim gorivom sadašnjih i planiranih termoenergetskih postrojenja. Za ostala ležišta uglja u Republici Srpskoj vijek eksploatacije zavisi od tražnje domaćinstava i industrijske potrošnje ( uglavnom toplane).
U Republici Srpskoj trenutno se eksploatacija uglja (koji je namijenjen kao termoenergetsko gorivo) odvija na tri aktivna rudnika: Gacko, Ugljevik, i Stanari. Kapacitet eksploatacije uglja treba projektovati tako da obezbijedi dovoljne količine uglja za minimalno 25 godina rada (vijek trajanja termoelektrane) plus 15 godina nakon revitalizacije termoelektrane (najveći dio plasmana uglja, proizvedenog u aktivnim rudnicima planira se za termoenergetske objekte). Pošto se vijek eksploatacije usklađuje sa vijekom trajanja termoelektrane, neophodno je amortizaciju opreme na rudnicima prilagoditi trajanju rada termoelektrane. Povećanjem perioda amortizacije smanjiće se amortizaciona stopa, a samim tim i trošak proizvedenog uglja. Jedan od ključnih elemenata finansijske/troškovne i investicione procjene je izgradnja novih termoelektrana, Gacko 2.
Vrijednosni pokazatelji
Analiza vrijednosnih pokazatelja kao bitnih parametra ekonomske vrijednosti ležišta, vrši se na osnovu finansijskih efekata ostvarenih u rudnicima uglja Republike Srpske u prethodnoj godini, sa projekcijom na 2020, 2025 i 2030. godinu. Takođe, vrši se i analiza proizvodne i prodajne cijene 1t uglja u prethodnom periodu od najmanje tri godine, sa projekcijom na period do 2030. godine. Troškovi poslovanja se na osnovu određenih elemenata (normativi, radna snaga, održavanje, amortizacija), planiraniraju za period do 2030. godine.
Ekonomska analiza aktivnih rudnika uglja u Republici Srpskoj ima zadatak da obradi informacije o relevantnim ekonomskim činjenicama. Analiza uzima u obzir rezultate poslovanja iz prethodnog perioda, i na osnovu njih se izrađuje plan poslovanja za naredni period. Analizom se ne ispravljaju poslovni propusti u prethodnom periodu, ali se stvaraju preduslovi da se oni izbjegnu u budućnosti. Ovi ekonomski pokazatelji uz ekonomsku analizu rudnika za prethodni period sa projekcijom na 2020, 2025 i 2030.godinu, neophodni su za proračun NPV i IRR.
Sintetički pokazatelji
Sintetički pokazatelji su najsloženiji pokazatelji geološko-ekonomske ocjene. Njihov osnovni cilj da se utvrdi ekonomska (vrijednosna) ocjena ležišta mineralnih sirovina. Ekonomska (vrijednosna) ocjena energetskih resursa uglja Republike Srpske obuhvata:
- vrednovanje ležišta uglja bez uzimanja vremenskog faktora u obzir i
- vrednovanje ležišta uglja sa uzimanjem vremenskog faktora u obzir.
Za svaki investicioni projekat (ležište) utvrđivanje gotovinskog priliva i gotovinskog odliva u svakoj pojedinačnoj godini nije jednostavna operacija. U mineralnoj ekonomiji, gdje je efekat eksploatacije u velikoj mjeri zavistan od prirodnih uslova, to utvrđivanje je još komplikovanije i nosi relativno visok stepen nesigurnosti. Ovome treba dodati i uticaj inflacije.
Vrijednost ležišta i rezervi bez uzimanjem vremenskog faktora u obzir
U praksi se često ocena određenog ležišta ili rudnog tijela izražava preko razlike između vrednosti korisnih komponenti u ležištu (ili onih komponenti koje se mogu iz ležišta iskoristiti), i troškova koji se moraju podnijeti za njihovo dobijanje. Vrijednost ležišta i rezervi energetskih resursa uglja Republike Srpske, bez uzimanja vremenskog faktora u obzir koja se radi u tekućoj godini prikazuje se sa stanjem 31.12.prethodne godine.Za izračunavanje vrijednosti ležišta uglja u Republici Srpskoj koristi se sledeća formula:
Vu = (Vi – Ti) ´ (R – G)
gdje je:
Vu – uslovna vrijednost ležišta bez uzimanja u obzir vremenskog faktora u obzir (KM),
Vi – vrijednost korisnih komponenti koje ležište sadrži (KM/t),
Ti – troškovi potrebni za dobijanje korisnih komponenti (KM/t),
R – rezerve mineralnih sirovina u ležištu (t),
G – stvarni ili projektom predviđeni gubici mineralnih sirovina (t).
Vrijednost ležišta i rezervi sa uzimanjem vremenskog faktora u obzir
Istraživanje i eksploatacija ležišta mineralnih sirovina odvija se u određenom vremenskom periodu. Ekonomski efekti eksploatacije takođe se odvijaju u omeđenom vremenskom razdoblju i podložni su dejstvu različitih uticaja, u zavisnosti od dužine vijeka eksploatacije ležišta, tj. odnosa između istražnih radova i proizvodnog kapaciteta. U principu, u dužem periodu eksploatacije realno je očekivati izraženiji uticaj različitih rizika, u okviru kojih dominiraju geološki, rudarski i ekonomski rizici, a što se mora na određen način uzeti u obzir prilikom proračunavanja ekonomske (vrijednosne) ocjene ležišta i rudnika. Vrednovanje ležišta uglja Republike Srpske sa uzimanjem vremenskog faktora u obzir obuhvata proračuvanje ekonomske isplativosti tj. ocenjivanje komercijalne i nacionalne isplativosti proizvodnje uglja sa rudnika uglja u Republici Srpskoj.
Komercijalna isplativost
Analiza komercijalne isplativosti predstavlja prvi korak u ekonomskoj ocjeni projekta. Ona je koncentrisana na procjenu izvodljivosti novog projekta sa aspekta finansijskih rezultata. Direktne koristi i troškovi projekta su prema tome iskazane u novčanom izrazu po preovlađujućim očekivanim tržišnim cijenama. Ova analiza se primjenjuje kako na ocjenu opravdanosti i prihvatljivosti jednog projekta, tako i na rangiranje projekta na bazi njihove isplativosti. Analiza komercijalne isplativosti sadrži:analizu isplativosti investicije i finansijsku analizu. Ova dva tipa analize su komplementarna i nisu zamenjiva. Oba se moraju sprovesti pošto su koncetrisana na različite aspekte investicionih procjena. Analiza isplativosti investicije je mjerenje isplativosti resursa zaposlenih na projektu, direktnog prinosa na uloženi kapital, bez obzira na oblike izvora finansiranja. Prema tome analiza isplativosti investicije je procjena potencijalnih prinosa resursa vezanih za projekat, bez obzira na finansijske transankcije koje su se desile tokom životnog vijeka projekta. Sa druge strane, finansijska analiza uzima u obzir finansijske aspekte projekta kako bi se obezbijedilo da raspoloživa finansijska sredstva u budućnosti omogućuju laku realizaciju i rad projekta. Konačna ocjena komercijalne isplativosti proizvodnje uglja na ocjenjivanim ležištima u Republici Srpskoj izvodi se analizom ekonomskih efekata koje projekat (ocjenjivano ležište uglja) donosi.
Za ocjenu komercijalne isplativosti primijenjuju su sledeće dinamičke metode: Neto sadašnje vrijednosti, Interna stopa prinosa i metoda diskontovanja novčanog toka za određivanje perioda povratka investicionih ulaganja. Analiza ekonomskih efekata investicionog projekta (ocenjivanog ležišta) vrši je primjenom „cost-benefit” analize. Ova analiza je izvedena korišćenjem sledećih metoda: NPV, IRR, DCFROI. U okviru ekonomske analize radi se i analiza uslova neizvesnosti tj. analiza osetljivosti za ležišta uglja i to: statička analiza osetljivosti (određivanje prelomne tačke rentabiliteta i kritične cijene jedinice mineralne sirovine) i dinamička analiza osetljivosti kojom se sagledavaju rezultati promjene parametara (prihodi, troškovi, investicije i zakonske obaveze) na promjenu izračunate Interne stope prinosa.
Dinamičke metode (ocene vrijednosti ležišta sa uzimanjem vremenskog faktora u obzir) uzimaju u obzir djelovanje vremenskog faktora, odnosno polaze od toga da novac ima vremensku vrijednost, i da se on utvrđuje preko svođenja budućih ekonomskih efekata proizvodnje pomoću odgovarajuće diskontne stope na dan ocjene. Na osnovu ulaznih parametara tj. procjena inputa (proizvodnje, troškova, ulaganja i dr.) i očekivanih rezultata na osnovu njih (prihoda, dobiti i dr.) za period do 2030. godine, proračunava se neto sadašnja vrijednost i interna stopa prinosa za ležišta na kojima se nalaze aktivni rudnici uglja. Na osnovu dosadašnjih kretanja cijena uglja u prethodnom periodu planira se i projektuje cijena uglja (KM/t). Preko analize osjetljivosti pratimo finansijske efekte u aktivnim rudnicima uglja, tako da je usvojena cijena samo polazna osnova za dalje analize.
Nacionalna isplativost
Analiza nacionalne isplativosti je po formi slična analizi komercijalne isplativosti pošto i jedna i druga pokušavaju identifikovati troškove i koristi i njihovim upoređivanjem ocijeniti isplativost predložene investicije. Analiza komercijalne isplativosti je prvi korak ka analizi nacionalne isplativosti. Ukupna razvojna strategija zemlje obično zahtijeva ispunjenje nekoliko ciljeva. Neophodno je naime, ocijeniti društvenu validnost projekta – sa aspekta efekata na privredu kao cjelinu, i kroz posebne aspekte privrednog života u kontekstu kojeg će projekat biti tretiran.
Shodno tome, pored osnovnog kriterijuma – dodatne vrijednosti kao načina za ocjenjivanje glavnog uticaja projekta na ekonomiju – daje se niz dodatnih pokazatelja pomoću kojih se mjere određene implikacije investicionog projekta, kao što su: efekti na zaposlenost, devizni priliv i međunarodna konkuretnost. Za ostale implikacije koje se ne mogu mjeriti u kvantitativnim terminima, preporučuje se kvalitativna analiza sa dodatnim tretiranjem uticaja na infrastrukturu, tehnički know-how i okruženje. Konačna ocjena nacionalne isplativosti proizvodnje uglja sa ležišta u Republici Srpskoj izvodi se analizom rezultata osnovnog kriterijuma nacionalne isplativosti – neto dodatne vrijednosti i analizom indirektnih uticaja (efekata) proizvodnje uglja na nacionalnu ekonomiju Republike Srpske.