Вијести

Faktori geološko-ekonomske ocjene resursa uglja u Republici Srpskoj u funkciji nacionalne i komercijalne isplativosti

Piše: dr.Boško Vuković, pomoćnik rukovodioca RJ Rudnik, ZP „RiTE Gacko“ a.d.Gacko

Geološko-ekonomska ocjena ležišta uglja u Republici Srpskoj obuhvata dva načina vrednovanja ležišta: vrednovanje ležišta uglja bez uzimanja vremenskog faktora u obzir  (analiza parametri statičkih metoda ocjene:ekonomičnost i stopa dobiti) i vrednovanje tri najveća ležišta uglja (Gacko, Ugljevik i Stanari) sa  uzimanjem vremenskog faktora u obzir, ocjenjivanjem ekonomske isplativosti (komercijalne i nacionalne).

Za ocjenu komercijalne isplativosti primijenjuju se sledeće dinamičke metode: Neto sadašnje vrijednosti, Interne stopa prinosa i  metoda diskontovanja novčanog toka za određivanje perioda povratka investicionih ulaganja. Analiza ekonomskih efekata investicionog projekta (ocjenjivanog ležišta) vrši se je primjenom „cost-benefit” analize. Ova analiza je izvedena korištenjem sledećih metoda: NPV, IRR i DCFROI. U okviru ekonomske analize obrađuje se analiza uslova neizvesnosti tj. analiza osjetljivosti ležišta uglja i to: statička analiza osjetljivosti (određivanje prelomne tačke rentabiliteta i kritične cijene jedinice mineralne sirovine) i dinamička analiza osetljivosti kojom su sagledani rezultati promjene parametara (prihodi, troškovi, investicije i zakonske obaveze) na promjenu izračunate Interne stope prinosa.

Za ocjenu nacionalne isplativosti primijenjuje se osnovni kriterijum nacionalne isplativosti, neto dodatna vrijednost-NVA. Pored direktnih uticaja proizvodnje uglja u Republici Srpskoj, na nacionalnu ekonomiju (finansijski prihodi i rashodi) analizirani su i dodatni kriterijumi: efekti na zaposlenost, devizni priliv i međunarodna konkuretnost,odnosno primjenom „cost-benefit” analize, vrši se analiza i indirektnih uticaja (efekata) proizvodnje uglja na nacionalnu ekonomiju Republike Srpske.

  1. METOLOGIJA GEOLOŠKO-EKONOMSKE OCJENE RESURSA UGLJA U REPUBLICI SRPSKOJ

Geološko-ekonomska ocjena resursa uglja obuhvata:

  1. kompleksnu analizu svih faktora;
  2. uopšteno izražavanje faktora ocjene preko jednog ili više sintetskih vrijednosnih pokazatelja, sa ili bez uzimanja u obzir vremenskog faktora, i 
  3. upoređivanje sintetskih vrijednosnih pokazatelja sa pojedinim vrijednosnim i naturalnim pokazateljima u cilju ustanovljavanja određenih odnosa, koji  su karakteristični za ocjenjivano ležište.

Geološko-ekonomska ocjena se oslanja na niz faktora i pokazatelja, koji zajednički tretirani predstavljaju cjelinu. Faktori i pokazatelji ocjene se koriste u svim fazama geološko-ekonomske ocjene, pri čemu u fazi prethodnog istraživanja dominiraju naturalni pokazatelji izvedeni iz odgovarajućih faktora, dok u fazi detaljnih istraživanja pripreme i eksploatacije ležišta sve veći značaj imaju vrijednosni pokazatelji i faktori koji su sa njima vezani.

  1. Faktori geološko-ekonomske ocjene

Metodologija geološko-ekonomske ocjene resursa uglja u Republici Srpskoj obuhvata analizu sledećih faktora ocjene: mineragenetski, geološki, zakonodavno pravni, tehničko-eksploatacioni, tehnološki, regionalni, tržišni, geoekološki i socijalno-političko-ekonomsko-strategijski.

  1. Mineragenetski faktori

Ocjena potencijalnosti određenog prostora, koji se karakteriše specifičnim mineragenetskim obilježjima, vrši se radi izdvajanja najpovoljnijih dijelova terena u pogledu mogućnosti da se pronađu nova ležišta uglja. Ocjena potencijalnosti u pojedinim ležištima uglja, u Republici Srpskoj, izvršena je na bazi rezultata određene etape i vrste geoloških istraživanja.  

  1. Geološki faktori

Sa aspekta geološko-ekonomske ojcene ležišta uglja Republike Srpske, geološki faktori koji imaju naturalni karakter, mogu se iskazati, preko ekonomskog tipa sirovine, ekonomskog tipa ležišta, morfoloških karakteristika i stepena koncetrisanosti rezervi.

Ugalj se kao primarna energetska sirovina u Republici Srpskoj prema ekonomskom tipu sirovine može podijeliti na:

  1. Ekonomski tip sirovine lignitskog uglja Gacka i Stanara, i
  2. Ekonomski tip sirovine mrkog uglja Ugljevika i Miljevine.

Ležišta uglja u Republici Srpskoj prema ekonomskom tipu mogu se podijeliti u tri grupe:

  1. Ležišta primarnog ekonomskog tipa: Gacko, Ugljevik i Stanari;
  2. Ležišta sekundarnog ekonomskog tipa, Miljevina i
  3. Ležišta tercijernog ekonomskog tipa: Majevičko, Teslićko, Lješljansko, Banjalučko, Mesićko, Bukovačko, Šipovsko, Omarsko i Kotorvaroško.

Lešišta uglja u Republici Srpskoj su slojevita, jednostavne (Stanari) do složene (Gacko, Ugljevik i Miljevina) strukturne građe. 

  1.   Zakonodavno-pravni faktori

Bez određene zakonske regulative nije moguće optimalno upravljati energetskim resursima uglja. Geološko-ekonomska ocjena ležišta uglja Republike Srpske sa aspekta zakonodavsva, obuhvata analizu:

  • Zakonodavno-pravni faktor i istraživanje ležišta uglja;
  • Zakonodavno-pravni faktor i eksploatacija ležišta uglja i  
  • Zakonodavno-pravni faktor u proizvodnji i potrošnji termo-električne energije u Republici Srpskoj.
  1. Tehničko-eksploatacioni faktori

Tehničko-eksploatacioni faktori geološko-ekonomske ocjene ležišta uglja Republike Srpske obuhvataju analizu:

  • Rudnika uglja sa aspekta uslova eksploatacije, sistema eksploatacije, proizvodnje uglja i otkopavanje otkrivke, gubitaka i razblaženja pri eksploataciji uglja;
  • Korišćenja pratećih mineralnih sirovina/resursa kompleksnim iskorištenjem ležišta uglja u Republici Srpskoj.

Kod razmatranja rudnika uglja u Republici Srpskoj, razlikuju se dvije grupe ležišta kao objekata eksploatacije uglja:

  • Ležišta na kojima se već vrši ili je vršena eksploatacija uglja (Gacko, Ugljevik, Stanari, Miljevina, Kotor Varoš, Lješljani i Ramići) i
  • ležišta gdje je moguće otvaranje novih rudnika (Majevica, Teslić, Mesići, Bukovica).

Polazeći od činjenice da su ležišta uglja neobnovljivi energetski resursi ograničenog vijeka i da su do 2013. godine na rudnicima uglja sa površinskom eksploatacijom (Gacko) uglavnom eksploatisani ugljeni slojevi sa manjom raslojenošću, a u poslednje vrijeme je sprovođenjem eksploatacione i detaljne faze geoloških istraživanja rezervi uglja veće raslojenosti, izvršeno proširenje mineralno-sirovinske baze postojećeg rudnika i povećan njiegov vijek eksploatacije.

  1.   Tehnološki faktori

Za ocjenu kvaliteta sirovine (ugalj) najveći značaj ima njegova toplotna vrijednost. Upotreba sirovog lignita u komadnom obliku u širokoj i opštoj potrošnji i industriji opravdana je samo u okviru ekonomskog radijusa transporta, jer je njegova toplotna vrijednost niska. To znači da bi se prodajom prethodno sortiranog sirovog lignita kao goriva u manjim urbanim naseljima (bliža okolina rudnika), ostvarili pozitivni ekonomski efekti. Najveći dio proizvedenog sirovog lignita u Republici Srpskoj, međutim, koristi se u termoelektranama za proizvodnju električne energije. Tehnološki faktori resursa uglja definišu:

–          Tehnološki tip sirovine;

  • Tehnološki proces pripreme, prerade i korišćenja sirovine i  
  • Bolje termičko iskorištenje ugljeva Republike Srpske.
  1. Regionalni faktori

Pri geološko-ekonomskoj oceni ležišta uglja Republike Srpske značajno mjesto imaju regionalni faktori. Oni u mnogim slučajevima bitno utiču na ekonomske pokazatelje ležišta koje se ocjenjuje. Najbitniji regionalni faktori su: transportni uslovi, energetski izvori, klimatski uslovi, uslovi vodosnabdijevanja, i naseljenost.

  1. Tržišni faktori

Tržište mineralnih sirovina je po mnogim karakteristikama specifično u odnosu na tržište drugih industrijskih proizvoda. Tržišni faktori imaju izvanredan uticaj na geološko-ekonomsku ocjenu ležišta uglja Republike Srpske i postignute ekonomske efekte, kao rezultate ocjenjivanja ležišta. Na ležištima uglja u Republici Strpskoj eksploatacija se vrši u različitim, uglavnom teškim uslovima, pri čemu rudnici, sa sadašnjim prodajnim cijenama, posluju na granici rentabiliteta. Iako nisu ostvarena planska predviđanja u pogledu povećanja proizvodnje, može se konstatovati da se intenzivno razvija površinska eksploatacija, koja u sadašnjim uslovima obezbjeđuje znatno konkurent­ni­ji ugalj za tržište. To je posledica investicionih ulaganja, nabavke savremene opreme i izbora povoljnijih ležišta za ovakvu eksploataciju, odnosno otvaranje novih površi­ns­kih kopova. Od rudnika uglja koji su u geološko-ekonomskom smislu interesantni za budu­ća termoenergetska planiranja, daje se prednost ležištima lignita, zbog čistoće, manjeg zagađenja okoline, malog sadržaja  sumpora, a i zbog znatno većih geoloških rezervi. Lokacije rudnika opredijeljene su položajem samih ležišta.

  1. Geoekološki faktori

Ekonomskom valorizacijom resursa uglja (istraživanje, eksploatacija, prerada, posteksploatacioni period) nastaju negativne posledice po životnu sredinu. Ispoljavaju se u svim sferama: zemlji, vodi i vazduhu. Za problematiku resursa uglja Republike Srpske posebno su značajni geoekološki faktori: geoekološki tip rude i ležišta, promjene stanja geološke sredine pod uticajem geoloških istraživanja, eksploatacije i pripreme mineralne sirovine, uticaj geoloških istraživanja, eksploatacije, pripreme mineralne sirovine i pratećih procesa na promjenu stanja vazduha, vode, zemljišta i biljnog i životinjskog svijeta, mjere rekultivacije i revitalizacije geološke sredine, geoekološko stanje jalovišta, mogućnost korišćenja elektrofilterskog pepela kao tehnogene sirovine, monitoring geološke sredine neposredne okoline aktivnih rudnika uglja, geoekološka konzervacija ležišta uglja, geoetečki faktori i njihov uticaj na ocenu ležišta uglja, uticaj infrastrukturnih objekata na geološku sredinu neposredne okoline rudnika uglja, održivo korišćenje i indikatori održivog korišćenja resursa uglja, posteksploataciono korišćenje površinskih kopova, mjere prevencije zagađenja u raznim procesno-radnim fazama  i ekološki troškovi i njihov uticaj na profitabilnost proizvodnje uglja.

  1. Socijalno-političko-ekonomsko-strategijski faktori

Energetika je djelatnost koja ima značajan uticaj na društveno-ekonomski razvoj i okolinu. Stoga je ona prva oblast koja bi trebalo da se u Republici Srpskoj uspostavi na osnovama održivog razvoja. Osnov je uvođenje takvih ekonomskih podsticaja od strane države, koje će i proizvođače i potrošače električne energije orjentisati ka povećanju energetske efikasnosti primjenom ne samo tehničkih nego i organizacionih mjera. Zadatak države je uvođenje mjera povećanja energetske efikasnosti, omogući poduzetnicima da im troškovi korištenja energije ne rastu. Država treba da prati da li je to i ostvareno, mjereći svake godine: 

  • energetsku dohodovnost (mjera povećanja ekonomske dobiti u odnosu na povećanje potrošnje energije),
  • koeficijent cjenovne elastičnosti (mjera smanjenja potrošnje energenata uzrokovana povećanim cijena energenata a podržana ekonomskim podsticajem države) i
  • godišnja emisija u atmosferu ključnih polutanata (praćenje približavanja obavezama iz međunarodnih ugovora zaštite životne sredine).

Do sada dokazane rezerve uglja, njegov kvalitet, postojeći kapaciteti rudnika i termoelektrana Gacko i Ugljevik, kao i kapaciteti rudnika Stanari i Miljevina, imaju veliki značaj ne samo za Republiku Srpsku već i za okolne regije. Postoje uslovi da se prošire kapaciteti i rudnika i termoelektrana, što bi omogućilo dugogodišnje uredno snabdijevanje privrede i stanovništva električnom energijom na širem prostoru.

Pokazatelji geološko-ekonomske ocjene energetskih resursa uglja, kao i metodologija vrednovanja ležišta biće obrađena u sljedećem članku jer faktori i pokazatelji geološko-ekonomske ocjene, predstavljaju jedinstvenu cjelinu za vrednovanje ležišta sa aspekta nacionalne i komercijalne isplativosti.