Geološko-ekonomska ocjena ležišta uglja u Republici Srpskoj obuhvata dva načina vrednovanja ležišta: vrednovanje ležišta uglja bez uzimanja vremenskog faktora u obzir (analiza parametri statičkih metoda ocjene:ekonomičnost i stopa dobiti) i vrednovanje tri najveća ležišta uglja (Gacko, Ugljevik i Stanari) sa uzimanjem vremenskog faktora u obzir, ocjenjivanjem ekonomske isplativosti (komercijalne i nacionalne).
Za ocjenu komercijalne isplativosti primijenjuju se sledeće dinamičke metode: Neto sadašnje vrijednosti, Interne stopa prinosa i metoda diskontovanja novčanog toka za određivanje perioda povratka investicionih ulaganja. Analiza ekonomskih efekata investicionog projekta (ocjenjivanog ležišta) vrši se je primjenom „cost-benefit” analize. Ova analiza je izvedena korištenjem sledećih metoda: NPV, IRR i DCFROI. U okviru ekonomske analize obrađuje se analiza uslova neizvesnosti tj. analiza osjetljivosti ležišta uglja i to: statička analiza osjetljivosti (određivanje prelomne tačke rentabiliteta i kritične cijene jedinice mineralne sirovine) i dinamička analiza osetljivosti kojom su sagledani rezultati promjene parametara (prihodi, troškovi, investicije i zakonske obaveze) na promjenu izračunate Interne stope prinosa.
Za ocjenu nacionalne isplativosti primijenjuje se osnovni kriterijum nacionalne isplativosti, neto dodatna vrijednost-NVA. Pored direktnih uticaja proizvodnje uglja u Republici Srpskoj, na nacionalnu ekonomiju (finansijski prihodi i rashodi) analizirani su i dodatni kriterijumi: efekti na zaposlenost, devizni priliv i međunarodna konkuretnost,odnosno primjenom „cost-benefit” analize, vrši se analiza i indirektnih uticaja (efekata) proizvodnje uglja na nacionalnu ekonomiju Republike Srpske.
- METOLOGIJA GEOLOŠKO-EKONOMSKE OCJENE RESURSA UGLJA U REPUBLICI SRPSKOJ
Geološko-ekonomska ocjena resursa uglja obuhvata:
- kompleksnu analizu svih faktora;
- uopšteno izražavanje faktora ocjene preko jednog ili više sintetskih vrijednosnih pokazatelja, sa ili bez uzimanja u obzir vremenskog faktora, i
- upoređivanje sintetskih vrijednosnih pokazatelja sa pojedinim vrijednosnim i naturalnim pokazateljima u cilju ustanovljavanja određenih odnosa, koji su karakteristični za ocjenjivano ležište.
Geološko-ekonomska ocjena se oslanja na niz faktora i pokazatelja, koji zajednički tretirani predstavljaju cjelinu. Faktori i pokazatelji ocjene se koriste u svim fazama geološko-ekonomske ocjene, pri čemu u fazi prethodnog istraživanja dominiraju naturalni pokazatelji izvedeni iz odgovarajućih faktora, dok u fazi detaljnih istraživanja pripreme i eksploatacije ležišta sve veći značaj imaju vrijednosni pokazatelji i faktori koji su sa njima vezani.
- Faktori geološko-ekonomske ocjene
Metodologija geološko-ekonomske ocjene resursa uglja u Republici Srpskoj obuhvata analizu sledećih faktora ocjene: mineragenetski, geološki, zakonodavno pravni, tehničko-eksploatacioni, tehnološki, regionalni, tržišni, geoekološki i socijalno-političko-ekonomsko-strategijski.
- Mineragenetski faktori
Ocjena potencijalnosti određenog prostora, koji se karakteriše specifičnim mineragenetskim obilježjima, vrši se radi izdvajanja najpovoljnijih dijelova terena u pogledu mogućnosti da se pronađu nova ležišta uglja. Ocjena potencijalnosti u pojedinim ležištima uglja, u Republici Srpskoj, izvršena je na bazi rezultata određene etape i vrste geoloških istraživanja.
- Geološki faktori
Sa aspekta geološko-ekonomske ojcene ležišta uglja Republike Srpske, geološki faktori koji imaju naturalni karakter, mogu se iskazati, preko ekonomskog tipa sirovine, ekonomskog tipa ležišta, morfoloških karakteristika i stepena koncetrisanosti rezervi.
Ugalj se kao primarna energetska sirovina u Republici Srpskoj prema ekonomskom tipu sirovine može podijeliti na:
- Ekonomski tip sirovine lignitskog uglja Gacka i Stanara, i
- Ekonomski tip sirovine mrkog uglja Ugljevika i Miljevine.
Ležišta uglja u Republici Srpskoj prema ekonomskom tipu mogu se podijeliti u tri grupe:
- Ležišta primarnog ekonomskog tipa: Gacko, Ugljevik i Stanari;
- Ležišta sekundarnog ekonomskog tipa, Miljevina i
- Ležišta tercijernog ekonomskog tipa: Majevičko, Teslićko, Lješljansko, Banjalučko, Mesićko, Bukovačko, Šipovsko, Omarsko i Kotorvaroško.
Lešišta uglja u Republici Srpskoj su slojevita, jednostavne (Stanari) do složene (Gacko, Ugljevik i Miljevina) strukturne građe.
- Zakonodavno-pravni faktori
Bez određene zakonske regulative nije moguće optimalno upravljati energetskim resursima uglja. Geološko-ekonomska ocjena ležišta uglja Republike Srpske sa aspekta zakonodavsva, obuhvata analizu:
- Zakonodavno-pravni faktor i istraživanje ležišta uglja;
- Zakonodavno-pravni faktor i eksploatacija ležišta uglja i
- Zakonodavno-pravni faktor u proizvodnji i potrošnji termo-električne energije u Republici Srpskoj.
- Tehničko-eksploatacioni faktori
Tehničko-eksploatacioni faktori geološko-ekonomske ocjene ležišta uglja Republike Srpske obuhvataju analizu:
- Rudnika uglja sa aspekta uslova eksploatacije, sistema eksploatacije, proizvodnje uglja i otkopavanje otkrivke, gubitaka i razblaženja pri eksploataciji uglja;
- Korišćenja pratećih mineralnih sirovina/resursa kompleksnim iskorištenjem ležišta uglja u Republici Srpskoj.
Kod razmatranja rudnika uglja u Republici Srpskoj, razlikuju se dvije grupe ležišta kao objekata eksploatacije uglja:
- Ležišta na kojima se već vrši ili je vršena eksploatacija uglja (Gacko, Ugljevik, Stanari, Miljevina, Kotor Varoš, Lješljani i Ramići) i
- ležišta gdje je moguće otvaranje novih rudnika (Majevica, Teslić, Mesići, Bukovica).
Polazeći od činjenice da su ležišta uglja neobnovljivi energetski resursi ograničenog vijeka i da su do 2013. godine na rudnicima uglja sa površinskom eksploatacijom (Gacko) uglavnom eksploatisani ugljeni slojevi sa manjom raslojenošću, a u poslednje vrijeme je sprovođenjem eksploatacione i detaljne faze geoloških istraživanja rezervi uglja veće raslojenosti, izvršeno proširenje mineralno-sirovinske baze postojećeg rudnika i povećan njiegov vijek eksploatacije.
- Tehnološki faktori
Za ocjenu kvaliteta sirovine (ugalj) najveći značaj ima njegova toplotna vrijednost. Upotreba sirovog lignita u komadnom obliku u širokoj i opštoj potrošnji i industriji opravdana je samo u okviru ekonomskog radijusa transporta, jer je njegova toplotna vrijednost niska. To znači da bi se prodajom prethodno sortiranog sirovog lignita kao goriva u manjim urbanim naseljima (bliža okolina rudnika), ostvarili pozitivni ekonomski efekti. Najveći dio proizvedenog sirovog lignita u Republici Srpskoj, međutim, koristi se u termoelektranama za proizvodnju električne energije. Tehnološki faktori resursa uglja definišu:
– Tehnološki tip sirovine;
- Tehnološki proces pripreme, prerade i korišćenja sirovine i
- Bolje termičko iskorištenje ugljeva Republike Srpske.
- Regionalni faktori
Pri geološko-ekonomskoj oceni ležišta uglja Republike Srpske značajno mjesto imaju regionalni faktori. Oni u mnogim slučajevima bitno utiču na ekonomske pokazatelje ležišta koje se ocjenjuje. Najbitniji regionalni faktori su: transportni uslovi, energetski izvori, klimatski uslovi, uslovi vodosnabdijevanja, i naseljenost.
- Tržišni faktori
Tržište mineralnih sirovina je po mnogim karakteristikama specifično u odnosu na tržište drugih industrijskih proizvoda. Tržišni faktori imaju izvanredan uticaj na geološko-ekonomsku ocjenu ležišta uglja Republike Srpske i postignute ekonomske efekte, kao rezultate ocjenjivanja ležišta. Na ležištima uglja u Republici Strpskoj eksploatacija se vrši u različitim, uglavnom teškim uslovima, pri čemu rudnici, sa sadašnjim prodajnim cijenama, posluju na granici rentabiliteta. Iako nisu ostvarena planska predviđanja u pogledu povećanja proizvodnje, može se konstatovati da se intenzivno razvija površinska eksploatacija, koja u sadašnjim uslovima obezbjeđuje znatno konkurentniji ugalj za tržište. To je posledica investicionih ulaganja, nabavke savremene opreme i izbora povoljnijih ležišta za ovakvu eksploataciju, odnosno otvaranje novih površinskih kopova. Od rudnika uglja koji su u geološko-ekonomskom smislu interesantni za buduća termoenergetska planiranja, daje se prednost ležištima lignita, zbog čistoće, manjeg zagađenja okoline, malog sadržaja sumpora, a i zbog znatno većih geoloških rezervi. Lokacije rudnika opredijeljene su položajem samih ležišta.
- Geoekološki faktori
Ekonomskom valorizacijom resursa uglja (istraživanje, eksploatacija, prerada, posteksploatacioni period) nastaju negativne posledice po životnu sredinu. Ispoljavaju se u svim sferama: zemlji, vodi i vazduhu. Za problematiku resursa uglja Republike Srpske posebno su značajni geoekološki faktori: geoekološki tip rude i ležišta, promjene stanja geološke sredine pod uticajem geoloških istraživanja, eksploatacije i pripreme mineralne sirovine, uticaj geoloških istraživanja, eksploatacije, pripreme mineralne sirovine i pratećih procesa na promjenu stanja vazduha, vode, zemljišta i biljnog i životinjskog svijeta, mjere rekultivacije i revitalizacije geološke sredine, geoekološko stanje jalovišta, mogućnost korišćenja elektrofilterskog pepela kao tehnogene sirovine, monitoring geološke sredine neposredne okoline aktivnih rudnika uglja, geoekološka konzervacija ležišta uglja, geoetečki faktori i njihov uticaj na ocenu ležišta uglja, uticaj infrastrukturnih objekata na geološku sredinu neposredne okoline rudnika uglja, održivo korišćenje i indikatori održivog korišćenja resursa uglja, posteksploataciono korišćenje površinskih kopova, mjere prevencije zagađenja u raznim procesno-radnim fazama i ekološki troškovi i njihov uticaj na profitabilnost proizvodnje uglja.
- Socijalno-političko-ekonomsko-strategijski faktori
Energetika je djelatnost koja ima značajan uticaj na društveno-ekonomski razvoj i okolinu. Stoga je ona prva oblast koja bi trebalo da se u Republici Srpskoj uspostavi na osnovama održivog razvoja. Osnov je uvođenje takvih ekonomskih podsticaja od strane države, koje će i proizvođače i potrošače električne energije orjentisati ka povećanju energetske efikasnosti primjenom ne samo tehničkih nego i organizacionih mjera. Zadatak države je uvođenje mjera povećanja energetske efikasnosti, omogući poduzetnicima da im troškovi korištenja energije ne rastu. Država treba da prati da li je to i ostvareno, mjereći svake godine:
- energetsku dohodovnost (mjera povećanja ekonomske dobiti u odnosu na povećanje potrošnje energije),
- koeficijent cjenovne elastičnosti (mjera smanjenja potrošnje energenata uzrokovana povećanim cijena energenata a podržana ekonomskim podsticajem države) i
- godišnja emisija u atmosferu ključnih polutanata (praćenje približavanja obavezama iz međunarodnih ugovora zaštite životne sredine).
Do sada dokazane rezerve uglja, njegov kvalitet, postojeći kapaciteti rudnika i termoelektrana Gacko i Ugljevik, kao i kapaciteti rudnika Stanari i Miljevina, imaju veliki značaj ne samo za Republiku Srpsku već i za okolne regije. Postoje uslovi da se prošire kapaciteti i rudnika i termoelektrana, što bi omogućilo dugogodišnje uredno snabdijevanje privrede i stanovništva električnom energijom na širem prostoru.
Pokazatelji geološko-ekonomske ocjene energetskih resursa uglja, kao i metodologija vrednovanja ležišta biće obrađena u sljedećem članku jer faktori i pokazatelji geološko-ekonomske ocjene, predstavljaju jedinstvenu cjelinu za vrednovanje ležišta sa aspekta nacionalne i komercijalne isplativosti.